Phương pháp và gắn bó

Năm 1964, nước Pháp lấy quyết định công nhận và bình thường hóa quan hệ ngoại giao với Trung Hoa Lục Địa. Quyết định này có nghĩa là họ chấp nhận điều kiện của Bắc Kinh, thôi không nhìn nhận Đài Loan là đại diện chính thức của Trung Hoa nữa và cũng không nhìn nhận Đài Loan là một quốc gia mà chỉ là một phần của nước Trung Hoa do Bắc Kinh đại diện.

Trong cuộc họp báo công bố quyết định này, tướng De Gaulle, tổng thống Pháp lúc đó, nói về nước Trung Hoa như sau: “Trung hoa, quốc gia vĩ đại với lịch sử dài hàng ngàn năm, nơi mà từ thế hệ này qua thế hệ khác sự khéo léo của con người đã bù đắp lại sự thiếu sót về phương pháp và gắn bó…” (La Chine, pays immense à l’historie millénaire où depuis des générations l’industre des hommes a compensé le défaut de méthode ét de cohésion…).

Hơn ba mươi năm đã trôi qua kể từ ngày tôi ngồi trước máy truyền hình theo dõi cuộc họp báo của tướng De Gaulle nên có thể tôi không nhắc lại được đúng những lời của tướng De Gaulle, nhưng ông đã nói gần gần như thế. Tôi đã cố viết lại câu nói tiếng Pháp của ông vì sự hiện diện của hai danh từ quan trọng: méthode (method trong tiếng Anh) và cohésion (cohesion). Dịch hai tiếng này không phải dễ.

Phải dịch cohésion là gì? Nó là một tình trạng của một toàn bộ, trong đó mọi thành tố phù hợp với nhau, bổ túc cho nhau, hỗ trợ cho nhau để tạo ra một tổng thể chung bền vững. Tạm dịch là gắn bó. Tiếng Việt ta không có từ ngữ để diễn tả khái niệm này bởi vì người Việt ta không có ý niệm cohésion. Vì không có giác quan về sự gắn bó (cohésion) nên người Việt ta không thể kết hợp với nhau để làm những công trình lớn, gồm nhiều phần và đòi hỏi sự đóng góp của nhiều người với nhiều tài năng khác nhau.

Methode thì ta có tiếng phương pháp. Từ ngữ này không thấy trong văn học và tài liệu của ta trước thế kỷ 20. Có lẽ là ta đã dùng lại một chữ mà người Trung Hoa mới sáng chế ra gần đây để chỉ một khái niệm du nhập từ phương Tây. Tướng De Gaulle có lẽ cũng nghĩ là người Trung Hoa không có phương pháp. Trước đây, theo nhiều biết hạn hẹp của tôi, người Trung Hoa chỉ có chữ “phương” để chỉ một phương hướng (phương Đông, phương Tây), cũng có những chữ “phương” có nghĩa khác, thí dụ là thơm hay đầy đặn. Ngoài ra người Trung Hoa còn có còn chữ “pháp” để chỉ qui luật, phép tắc. Thí dụ như Tôn Tử binh pháp có nghĩa là qui luật dùng binh của Tôn Tử.

Chữ “phương pháp” được người mình hiểu là cách làm, nhưng như vậy không đúng với nội dung của từ méthode. Méthode có nghĩa đó thực nhưng trong khoa học tổ chức còn có nghĩa phong phú hơn nhiều, và nghĩa này thì tôi thấy tuyệt đại đa số người Việt không biết đến. Vì thế mặc dầu đã có danh từ phương pháp nhưng thật ra ta vẫn chưa có phương pháp.

Phương pháp trong khoa học tổ chức bao gồm một cố gắng phân tích một công trình, tìm ra những yêu cầu về khả năng, phương tiện, vật liệu, thời hạn, kiểm điểm những gì mình đã có và những gì cần phải thụ đắc, chia công trình hay dự án ra làm những thành phần, quyết định sử dụng kỹ thuật nào cho mỗi phần, quyết định ai làm gì và làm như thế nào, vào lúc nào, theo dõi diễn tiến của dự án như thế nào, lấy những tiêu chuẩn nào để kiểm tra sự tiến hành nghiêm túc. Và điều quan trọng hơn hết là phương pháp phải được mọi người có trách nhiệm trong dự án hiểu biết và áp dụng. Phương pháp phải duy nhất trong dự án. Không thể có nhiều phương pháp trong một dự án bởi vì phương pháp cũng là ngôn ngữ chung cho cả dự án. Mọi người phải nói cùng một thứ tiếng. Mỗi từ ngữ phải có ý nghĩa rõ rệt của nó và phải có cùng một nghĩa đối với mọi người.

Trong sinh hoạt nghề nghiệp của tôi, từ kỹ sư, dự án trưởng, đến giám đốc kỹ thuật, tôi đã tham gia vào nhiều dự án thuộc khá nhiều ngành. Bất cứ một dự án nào người ta cũng có thể chọn lựa giữa nhiều phương pháp.

Các công ty lớn trước khi bát đầu thực hiện một công trình dành rất nhiều thì giờ cho phương pháp. Họ hội họp rất nhiều và thảo luận rất kỹ càng để yên trí mọi người hiểu rõ phương pháp đã dược chọn lựa, và biết chắc mình phải làm gì và làm như thế nào.

Ngay cả các tài liệu thông tin nội bộ cũng có mẫu rõ ràng. Dự án càng mới, kỹ thuật càng hiện dại thì càng càn nhiều thì giờ cho phương pháp. Tôi từng tham dự vào một dự án chỉ kéo dài một năm mà trong đó có hai tháng hội họp để chỉ bàn về phương pháp và sau đó trong các buổi họp hàng tuần phương pháp luôn luôn được nhắc lại.

Nghe tướng De Gaulle nói về người Trung Hoa như vậy tôi nghĩ thầm nếu người Trung Hoa không những khéo léo mà còn có cả phương pháp và sự gắn bó thì họ đâu đến nỗi thoái hóa như ngày hôm nay.

Trong Việt nam Sử Lược, Trần Trọng Kim nhận định: “Nước ta về văn hóa, tư tưởng, nếp sống đều bắt chước theo người Tàu, nhưng cái gì cũng sau người Tàu một bước”. Nhiều người còn chua chát nhận định văn hóa, tư tưởng Việt nam chỉ là một cóp nhặt của văn hóa, tư tưởng Tàu, và người Việt chỉ là một ấn bản mờ nhạt của người Tàu.

Nhận xét này tuy hơi tàn nhẫn nhưng không phải là sai. Người Việt nam còn thiếu phương pháp hơn người Tàu nhiều, như tôi có thể nhận thấy ngay trong các tiệm ăn Tàu nhỏ. Người hầu bàn tính tiền rất chính xác mà không cần nhớ hay đọc lại phiếu đặt hàng. Họ xếp một chồng đĩa nhựa nhỏ ở góc bàn ăn, mỗi đĩa theo màu sắc là một món có giá nhất định. Chỉ cần đếm đĩa là họ tính tiền được ngay. Trong bữa ăn so sánh số đĩa trên bàn với phiếu đặt hàng họ biết còn thiếu những món gì. Giản dị và hiệu quả.

Sự thiếu sót về gắn bó của người Việt có thể nhận thấy rõ ràng trong các cơ quan chính quyền, các công ty, nhất là các công ty quốc doanh, và các hội đoàn. Tôi chưa được thấy một đơn vị nào mà mọi người làm việc nhịp nhàng với nhau. Tôi chưa thấy một người lãnh đạo nào hiểu rằng vai trò của người lãnh đạo trước hết là tạo ra và giữ gìn sự gắn bó của đơn vị. Cơ quan này phá đám cơ quan kia, trong cùng một cơ quan đơn vị này bất chấp đơn vị kia cần gì và làm gì. Có khi cùng một đơn vị mà ở hai phòng khác nhau hai người đang làm cùng một việc, trong khi có những việc rất cần làm mà không ai làm.

Lý do của sự thiếu đồng bộ là vì người Việt nam không ưa nhau như đã nói trong phần trước, nhưng cũng vì ý niệm tìm kiếm đồng thuận hình như vắng bóng trong đầu óc người Việt. Chúng ta chỉ biết áp đặt và khi không thể áp đặt thì chúng ta bất lực. Một thí dụ đã kéo dài hai mươi năm qua tại hải ngoại là những cố gắng để kết hợp các tổ chức, trong tinh thần rất cẩu thả nhưng được diễn tả một cách rất kêu là “gạt bỏ mọi dị đồng chính kiến”. Nhưng như thế nào là gạt bỏ dị đồng chính kiến? Gạt bỏ chính kiến của ai? Hay gạt bỏ mọi chính kiến? Nếu vậy thì ngồi lại với nhau để làm cái gì? Nhưng dĩ nhiên là không ai chịu gạt bỏ chính kiến của mình cả. Và dĩ nhiên giấc mơ kết hợp chỉ là hoang tưởng. Làm thế nào để kết hợp những tổ chức không theo đuổi cùng một mục đích, không sử dụng cùng một phương tiện, và nhất là không bao giờ chấp nhận ai hơn mình?

Khi tôi tới Paris hồi cuối năm 1982, một số thân hữu rủ tôi lập một tổ chức, tổ chức đó sau này được gọi là nhóm Thông Luận, rồi Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên. Tôi đã đề nghị là hãy dành hai năm để chỉ thảo luận với nhau mà thôi, và sẽ chỉ thành lập một tổ chức khi đã đồng ý với nhau trên tất cả những vấn đề cần được đặt ra, trên tầm quan trọng của mỗi vấn đề, và trên hướng giải quyết của những vấn đề đó. Và sự đồng ý đó phải được ghi nhận trên giấy trắng mực đen. Kết quả của hai năm làm việc đó là tập tài liệu “Cơ Sở Tư Tưỏng”. Sau khi tập tài liệu thành hình, chúng tôi ngừng gặp nhau một thời gian để mọi người suy nghĩ một minh và quyết định đi tới hay không đi tới. Chính nhờ thế mà sau này dù bị nhiều vu cáo, đánh phá, chúng tôi vẫn gắn bó với nhau. Trong khi đó tôi đã quan sát nhiều tổ chức tan rã bởi vì sau một thời gian hoạt động mọi người khám phá ra rằng thực ra mình không đồng ý với nhau như đã quá lạc quan mà tin tưởng lúc ban đầu.

Thiếu gắn bó cũng là một hậu quả tự nhiên của thiếu phương pháp. Mỗi người hiểu một cách, mỗi người làm một cách, làm sao có thể hoạt động được với nhau? Một kỹ sư Việt nam tốt nghiệp sau năm, sáu năm miệt mài ở đại học, có khi tốt nghiệp xong còn bỏ thì giờ học thêm hai ba bằng cấp khác, nhưng lại không chịu bỏ ra một hai tuần lễ để đọc một quyển sách về phương pháp trong ngành của mình, hay ngay cả một cuốn sách về phương pháp làm việc trong mọi ngành: cách cư xử với đồng đội, cách giao thiệp với cấp trên, cách điều khiền một đơn vị. Có người vào làm trong một công ty mà sau hai ba nam vẫn chưa thèm đọc sơ đồ tổ chức của công ty.

Sự thiếu phương pháp của người Việt không những chỉ thể hiện trong công việc mà còn cả trong đời sống hằng ngày. Tôi rất ít gặp những người Việt nam giữ một cuốn nhật ký, hay đặt ra những mục tiêu mình phải đạt tới trong tháng, trong năm để có thể nhìn lại mình, kiểm điểm và rút kinh nghiệm, trong khi đó là điều mà đại đa số người phương Tây đều làm. Phương pháp làm việc của chúng ta là cứ đến đâu hay đến đó.

Chọn người bạn đường, vợ hay chồng, có lẽ là vấn đề quan trọng nhất của một đời người, quan trọng hơn danh vọng, bằng cấp và tài sản bởi vì nó quyết định cuộc đời ta sẽ sung sướng hay đau khổ. Các cụ thường nói: “Trai khôn tìm vợ, gái ngoan tìm chồng”. Tuy vậy đã có bao nhiêu thanh niên nam nữ, đặt vấn đề hôn nhân một cách nghiêm túc và giải quyết một cách đứng đắn? Lấy vợ chồng ẩu, rồi sống cuộc sống hôn nhân cũng ẩu. Hầu như tất cả trai gái Việt nam trước khi lấy vợ lấy chồng đều không chịu đọc một cuốn sách nào về đời sống gia đình, về tâm lý bạn trai bạn gái, hên hệ tình cảm và tình dục giữa vợ chồng, về những niềm vui và ràng buộc của lứa đôi, mặc dầu đó là một vấn đề rất phức tạp. Thế rồi bực bội, cãi cọ, gia đình không có hạnh phúc, hay không có hạnh phúc như có thể có. Điều ngộ nghĩnh nhất là các lớp huấn luyện chuẩn bị cho hôn nhân thường diễn ra trong các chùa hay các nhà thờ do các linh mục và đại đức hướng dẫn, trong khi trên nguyên tắc họ là những người ít có thẩm quyền nhất để bàn về đời sống vợ chồng.

Có rất đông người có tới sáu bảy con (số con thường là một sự tình cờ không có chủ đích trước) mà không hề học hỏi bao giờ về tâm lý trẻ thơ và cách giáo dục con cái, rồi ngạc nhiên là con cái mỗi đứa một tính và kết luận “cha mẹ sinh con, trời sinh tính”.

Cái may mắn nhất của tôi khi được đi du học không phải là nhưng kiến thức (tôi đã có thể tự học trong sách) mà là được nhìn, được sống, làm quen và làm việc với những người thuộc các dân tộc tiến bộ. Kết luận của tôi rất rõ ràng và đau đớn: so với họ, người Việt nam mình thiếu phương pháp một cách thê thảm.